حدود چهارسال پیش، تیمی از دانشمندان در گزارشی که برای سازمان ملل متحد تهیه شده‌بود، هشدار دادند که یک‌میلیون گونه جانوری و گیاهی درمعرض انقراض قرار دارند. این تیم که متشکل از 145 کارشناس از 50 کشور جهان بود، اعلام کرد که از هر 8 گونه جانوری و گیاهی جهان، یکی درخطر نابودی است. دانشمندان می‌گویند سرعت انقراض گونه‌های مختلف، ده‌ها هزاربار از میانگینش طی ۱۰میلیون سال گذشته بیشتر شده‌ و از زمان انقراض دایناسورها تا الان، چنین تهدیدی علیه جانوران و گیاهان سابقه نداشته‌است. با این‌حال این دانشمندان معتقدند که برای مقابله با تأثیر مخرب فعالیت‌های بشر بر محیط‌زیست دیر نشده‌است و هنوز می‌توان از تهدید زیست‌بوم کره زمین جلوگیری کرد. حالا که چهارسال از این هشدار گذشته‌است، در چه وضعیتی قرار داریم؟ محیط‌زیست با همان سرعت درحال ویرانی است؟ چه عواملی می‌توانند چنین سرنوشت مرگباری را برای حیات روی کره زمین رقم بزنند؟ ما چطور می‌توانیم سهم خودمان را در جلوگیری از محقق شدن هشدار دانشمندان، انجام بدهیم؟ پیدا کردن جواب این سوالات برای ما که سه‌شنبه «پیروز» عزیزمان را ازدست دادیم، اهمیت ویژه‌ای دارد. این اتفاق تلخ وقتی ناقوس نابودی این گونه را بلندتر می کند که به یاد بیاوریم روزگاری «شیر ایرانی» و  «ببر مازندران» در این سرزمین می زیسته اند که اکنون نسل شان  منقرض شده و «گوزن زرد ایرانی»، گربه پلاس، پلنگ ایرانی، سیاه گوش ایرانی و چند گونه دیگر نیز در خطر انقراض قرار دارند. در پرونده امروز با نگاهی به گزارش سازمان ملل که نابودی ابعاد گسترده‌ای از حیات را هشدار می‌دهد، نگاهی داریم به پیامدهای انقراض که دامن انسان و خانه‌اش، زمین را می‌گیرد.

فاجعه از کجا آغاز شد؟  
مروری خلاصه‌ بر گزارش سازمان‌ملل که ابعاد نابودی گسترده حیات از سال‌ها پیش تا امروز را پی می‌گیرد
تیم دانشمندان دست‌اندرکار گزارشی که ذکرش رفت، بعد از سه سال تحقیق درباره تنوع زیستی زمین، سندی هزارو800 صفحه‌ای تدوین کردند که حاوی خبر ترسناکی بود؛ حدود ۷۵درصد از زیستگاه‌های طبیعی و ۶۶درصد از محیط دریایی براثر تغییرات کاربری و فعالیت‌های بشر از بین رفته‌است. این گزارش می‌گوید از قرن شانزدهم تا الان حدود ۶۸۰گونه مهره‌دار منقرض شده‌است و بیش از ۴۰درصد دوزیستان، ۳۳درصد صخره‌های مرجانی و بیش از یک‌سوم پستانداران هم درمعرض نابودی هستند. ویرانی گسترده، دامن تنوع زیستی گیاهی را هم گرفته‌است؛ طی 100سال گذشته، بیش از 90درصد محصولات بومی و سنتی کشاورزی ناپدید شده‌اند و تنزل بی‌سابقه کیفیت خاک باعث شده تولید محصولات کشاورزی از زمین‌های زیرکشت، ۲۳درصد کاهش یابد. ازدست رفتن رژیم غذایی متنوع به‌طور مستقیم با انواع بیماری‌ها مثل دیابت، چاقی و سوءتغذیه ارتباط دارد.

آمارهای باورنکردنی و نگران‌کننده
محققان در این گزارش می‌گویند گرچه بشر همواره درطول تاریخ به کره زمین آسیب زده اما آن چه در ۵۰سال گذشته اتفاق افتاده، خراش‌ها را به زخم‌‎های عمیق تبدیل کرده‌‎است. از سال ۱۹۷۰،‌ جمعیت جهان دوبرابر، اقتصاد جهانی چهاربرابر و تجارت جهانی بیش از 10برابر افزایش یافته‌است. بشر در این جهان رو به‌ رشد برای تولید غذا و پوشاک و تأمین انرژی‌اش،‌ جنگل‌ها را به‌ویژه در مناطق استوایی نابود کرده‌است. بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰،‌ 100میلیون هکتار جنگل‌ استوایی به‌دنبال دامپروری در آمریکای جنوبی و تولید روغن پالم در آسیا ناپدید شدند. در سال 2000، از تالاب‌هایی که 300سال پیش وجود داشتند، تنها 13درصد آن‌ها باقی مانده‌بودند. از سال 1980 آلودگی محیط‌زیست با پلاستیک 10برابر شده و هرسال بین 300 تا 400میلیون‌تن فلزات سنگین، انواع حلال و فاضلاب وارد آب‌ها می‌شود. در سال ۲۰۱۴،‌ فقط 3درصد اقیانوس‌ها زیرفشار فعالیت‌های انسانی‌ نبوده، ماهی‌گیری به بالاترین حد رسیده و در سال ۲۰۱۵،‌ یک‌سوم صیدهای ماهی به شیوه‌های ناپایدار (صید با سرعت بالا و تکرار صید در یک منطقه که باعث کاهش جمعیت ماهیان می‌شود) بوده‌است. نتایج یک تحقیق جدید که ازسوی تیم مذکور انجام شده‌است، می‌گوید ادامه روند فعلی گونه‌های بیشتری را به‌سوی پرتگاه انقراض روانه خواهدکرد و امنیت غذایی انسان را بیشتر به‌خطر می‌اندازد.

گزارش یک انقراض
مروری بر پیامدهای نابودی گونه‌های گیاهی و جانوری بر زندگی انسان  براساس مستند «انقراض؛ واقعیت‌ها» ساخته «دیوید اتنبرو» که محصول سال 2022 است
«ما امروز همان شهاب‌سنگی هستیم که دلیل انقراض بسیاری از گونه‌ها بود.» این جمله کلیدی مستند «انقراض؛ واقعیت‌ها» ساخته مستندساز و طبیعی‌دان کارکشته بریتانیایی است. «دیوید اتنبرو» که مستندهای محیط‌زیستی‌اش در صداوسیمای ایران بارها پخش شده‌، این‌بار با همان صراحت و دقت همیشگی، دست روی موضوع مهم و هولناکی گذاشته‌است تا به‌کمک رسانه، توجهات مردم جهان را به فاجعه‌ای جلب کند که دانشمندان با گزارش انقراض‌شان سعی دارند به گوش ما برسانند. این مستند، ابعاد موضوع مورد بحث را به‌کمک گزارش‌ها، مصاحبه‌ها و تصاویر تکان‌دهنده روشن می‎کند.
نابودی حشرات، گرسنگی به‌بار می‌آورد
یکی از ابعاد ماجرا، بلایی است که انسان با نابودی طبیعت بر سر خودش می‌آورد. ازبین بردن گونه‌های گیاهی و جانوری، علاوه‌بر آن‌که غم‌انگیز، بی‌رحمانه و غیراخلاقی است، خود انسان را هم تهدید می‌کند. اجزای طبیعت دست‌به‌دست هم داده‌اند، از برکه‌ای کوچک گرفته تا جنگل‌های بارانی استوایی ،نظامی به‌هم پیوسته از حیات را ایجاد کرده‌اند. ما ترجیح می‌دهیم خودمان را از این چرخه جدا بدانیم اما واقعیت این است که جزئی از آن و کاملا وابسته به آن هستیم. برای مثال دسترسی بشر به غذا به‌دلیل نابود کردن حشرات، با مشکل جدی مواجه شده‌است. حشرات، تشکیل‌دهنده پایه چرخه غذایی هزاران گونه دیگر هستند و اهمیت زیادی برای گرده‌افشانی دارند. گفته می‌شود چهار و سه‌دهم محصولات کشاورزی جهان به‌نحوی به گرده‌افشانی توسط حشرات بستگی دارند تا غذای موردنیاز ما را فراهم کنند. موجودات زیرِ زمین هم که درنتیجه ازبین بردن خاک درحال نابودی‌‎اند، اجزای خاک را درهم می‌تنند تا به رشد گیاهان و درنتیجه تأمین غذای ما کمک کنند که خب ما با ازبین بردن محل زندگی آن‌ها، ریشه به تیشه خودمان می‌زنیم. با ازبین بردن خاک و قطع درختان، نه‌تنها خوراک بلکه هوا را هم از خودمان می‌گیریم. به‌علاوه درختان از زمین دربرابر سیل محافظت می‌کنند و هنگام بارش باران، به‌وسیله ریشه‌های‌شان خاک را نگه می‌دارند. درواقع سیل‌های مرگبار بیش از آن‌که تهدید طبیعت علیه انسان باشند، به‌کمک خود انسان، قدرت ویرانگری پیدا می‌کنند.

تعرض به زیستگاه‌ها
 باعث بیماری‌های همه‌گیر می‌شود
دانشمندان باور دارند که رابطه مخرب بشر با طبیعت، او را درمعرض بیماری‌های همه‌گیر قرار داده‌است. پاندمی‌هایی مثل آنفلوآنزای خوکی، سارس و ابولا ریشه در ارتباط انسان با محیط‌زیست دارند. ماجرا این است که حیوانات درست مثل ما ویروس‌های مختلفی در بدن‌شان دارند و درصورتی‌که مرز بین ما و آن‌ها ازبین برود، این ویروس‌ها به ما منتقل می‌شوند. بشر به شیوه‌های مختلفی، پا را از حدومرز خودش فراتر می‌گذارد. برای مثال در تجارت حیات‌وحش، بازارهای خریدوفروش حیوانات محل تماس با ویروس‌هایی هستند که ازطریق ادرار و مدفوع حیوان پخش می‌شوند. یکی دیگر از عوامل ظهور بیماری‌های همه‌گیر این است که ما روزبه‌روز بیشتر به زیستگاه طبیعی تجاوز می‌کنیم. گفته می‌شود 31درصد بیماری‌ها ناشی از تغییر کاربری زمین است. چطور؟ خب جنگل‌ها که شامل تنوع زیستی بالایی هستند، هزاران ویروس در خود دارند. از لحظه‌ای که در جنگل‌ها جاده می‌سازیم، خودمان را درمعرض خطر قرار می‌دهیم. اولین افرادی که وارد زیستگاه‌های طبیعی می‌شوند و حیوانات را شکار می‌کنند، ویروس‌ها را انتقال می‌دهند. ویروس اچ‌آی‌وی به همین شکل به‌وجود آمد. در شیوع کووید-19 هم یکی از نظریه‌ها درباره علت انتشار ویروس، پای خفاش‌های مناطق روستایی «ووهان» در چین را به میان می‌کشد.

دِین‌مان را به زمین ادا کنیم
گزارش سازمان ملل راه‌هایی را پیشنهاد می‌کند که ازطریق آن‌ها می‌توان از انقراض حیات روی زمین جلوگیری کرد
همه پیش‌بینی‌های زیست‌محیطی می‌گویند که روند رشد منفی طبیعت تا سال ۲۰۵۰ و پس از آن ادامه خواهدداشت و تنها درصورتی می‌شود از فاجعه اکولوژیک جلوگیری کرد که تغییرات بنیادین رخ بدهد. یعنی چه؟ در سطح کلان، جهان باید به‌سمت الگوی ثابت و محدود رشد اقتصادی تغییر جهت بدهد. معیار رشد اقتصادی درعوض این‌که با تولید ناخالص داخلی سنجیده شود که فشار زیادی بر محیط‌زیست ایجاد می‌کند، با شاخص کیفیت زندگی و تأثیر پایدار بر محیط‌زیست اندازه‌گیری شود. دولت‌ها از کمک کردن به صنایع مخرب و آلاینده مثل سوخت‌های فسیلی،‌ ماهی‌گیری‌ و کشاورزی صنعتی خودداری کنند اما تغییر رویه فقط به دولت‌ها محدود نمی‌شود. در سطح خرد همه ما موظف هستیم که سهم‌مان را ادا کنیم و این کار با تغییر سبک زندگی ممکن می‌شود. یکی از نویسندگان گزارش سازمان ملل در این‌باره می‌گوید: «شیوه غذا خوردن امروز آدم‌ها هم برای سلامتی خود آن‌ها ضرر دارد و هم برای کره زمین. ما می‌توانیم با تغذیه متنوع که بیشتر از سبزیجات تشکیل شده‌باشد، سالم‌تر زندگی کنیم و با روش‌های پایدار کشاورزی، محیط‌زیست و کره زمین را هم سالم نگه داریم.  ما 40درصد مواد غذایی تولیدشده را هدر می‌دهیم. اگر این اتلاف مواد غذایی و تولید زباله و ضایعات را کاهش دهیم، زنجیره تأمین پایدارتری ایجاد خواهیم‌کرد».

سهم ما در انقراض قریب‌الوقوع چیست؟
کاهش مصرف‌گرایی، یکی دیگر از وظایف ما در جلوگیری از فاجعه انقراض حیات است. بسیاری از کالاهای مصرفی ما به روشی تولید می‌شود که هوا، زمین و آب را آلوده می‌کند. آلودگی یکی دیگر از عوامل ازبین رفتن تنوع زیستی است که تأثیرات ماندگاری بر گونه‌ها می‌گذارد. نکته مهم دیگر این است که جوامع بر سوخت‌های تجدیدپذیر بیشتر از سوخت‌های فسیلی سرمایه‌گذاری کنند و این تغییر جهت از طریق مطالبات اعضای جامعه ممکن خواهد شد. کارهایی مثل کم کردن چراغ‌های روشن خانه که صرفه‌جویی در مصرف انرژی را درپی دارد، ضروری و ارزشمند است اما کافی نیست. اعضای جامعه باید از پیامدهای زیست‌محیطی اقدامات بشری در سطح کلان آگاه باشند و دولتمردان را بابت تصمیماتی که درنهایت به محیط‌زیست آسیب می‌زند، وادار به پاسخگویی کنند. واقعیت این است که بشر در هیچ زمان دیگری به‌اندازه امروز از پیامدهای رفتارش بر محیط‌زیست، آگاه و حساس نبود. علم به‌همراه پیمان‌های جهانی حمایت از محیط‌زیست به کمک آمد تا انسان راجع به زیستگاه مشترکش با دیگر گونه‌ها احساس مسئولیت بیشتری داشته‌باشد اما فاصله دانستن و عمل کردن، بسیار زیاد است. برای همین است که تک‌تک ما باید دلسوز سرنوشت زمین باشیم و تصور نکنیم اگر دانشمندان مشغول آگاهی‌رسانی‌ هستند، پس بی‌نیاز از کمک ما در سطح شخصی و تلاش‌مان برای ایجاد فشار اجتماعی در سطح کلان، تغییری حاصل خواهدشد.

منابع این پرونده: یورونیوز، ایمنا، آفتاب‌نیوز