پرونده
تعداد بازدید : 46
شطرنجی بهنام فوتبال
شطرنج و فوتبال از نظر میزان تحرک در نقطه مقابل هم هستند، اما شباهتهای زیاد و جالبی در تاکتیک، ماهیت و زیباییشناسی به هم دارند؛ بهمناسبت روز جهانی شطرنج، سراغ شباهتهایش با فوتبال رفتیم
نویسنده : سید سورنا ساداتی | روزنامهنگار
در نگاه اول شطرنج یک ورزش ایستا، بدون تحرک، سخت و سرشار از فکر است که هیچ شباهتی به فوتبال با آنهمه کار تیمی، قدرت بدنی و تحرک ندارد اما جالب است بدانید نه شطرنج واقعاً ورزش ایستایی است، نه فوتبال فقط متکی بر قدرت بدنی است، شاید غوغایی که در ذهن استادان بزرگ شطرنج جهان است در چهره آرامشان دیده نشود و از طرفی، ساعتها تفکر، طراحی و استراتژی که در ذهن مربیان فوتبال و ساقهای فوتبالیستهاست در هیاهو و حاشیه فراوان این ورزش دیده نشود اما فوتبال و شطرنج از جنبه نمادین، زیباییشناسی، طراحی و تاکتیک، تمرکز و خلاقیت، اتکا به غریزه و... شباهتهای بینظیر و جالبی به هم دارند که کمتر به آنها توجه داشتیم. یونسکو در سال 1966 میلادی، 29 جولای را در یادبود فدراسیون جهانی شطرنج در سال 1924 میلادی، روز جهانی شطرنج نامگذاری کرد. این مناسبت فرصت جذابی است که شباهتهای این دو ورزش را مرور کنیم. بد نیست بدانید خیلی از مربیان بزرگ فوتبال، شطرنجبازهای قهاری بودند و حتی تاکتیکهای دفاعی را از ساختارهای شطرنج به فوتبال آوردهاند. با ما باشید.
درست مثل زندگی
شطرنج و فوتبال مثل زندگی عرصه یک مبارزه دایمی هستند، با عناصری مثل شجاعت هیجان، پیشبینیناپذیری و...
شطرنج یک بازی بسیاری قدیمی است که در کشورهایی مثل هند، چین و ایران به اشکال مختلف در جریان بوده و بهمرور تبدیل شده به چیزی که امروز هست. یک بازی که دقیقاً شبیهسازی کاملی است از جنگ، نبردی که در آن قدرت و توانایی مهرهها تعیینکننده طرف پیروز نیست، بلکه نحوه استفاده از آنها و چیدمان و گسترش نیروها اهمیت زیادی دارد. هر مهره شطرنج نمادی از عنصر ارتشهای قدیمی است. فیل مثل سواره نظام و نیروی زرهی، رخ مثل ارابه جنگی، ملکه یا وزیر فرمانده ارتش و شاه نمادی از اراده جنگ است. شطرنج میتواند نمادی از زندگی هم باشد. نمادی از نبرد خیر و شر. خانههای سیاه شب، خانههای سفید روز و نبردی که همیشه بین خیر و شر، سیاهی و سفیدی در جریان است. صفحه نمادی از دنیاست، چهار خانه وسط فصلها هستند، خانههای اطراف ماههای قمری و... کمتر ورزشی است که اینچنین نماد زندگی، نبرد برای پیروزی و تلاش برای حاکم کردن خیر و نور بر تاریکی باشد. فوتبال هم به گونه ای نمادی از عمر ماست، ما که در منگنه زمان هستیم و باید قبل از مرگ برنده باشیم. فوتبال مثل زندگی کار تیمی دارد، هوش و غریزه میخواهد. برد و باختش در لحظه غافلگیرت میکند. میتوانی یک لحظه برنده باشی و بعد بازنده. کمتر ورزش گروهی است مثل فوتبال که جبران یک گل عقب مانده در آن و فرار از شکست، اینقدر در دسترس باشد. جبران یک سِت عقب افتاده در والیبال یا تنیس اصلاً بهراحتی فوتبال نیست. همانطور که در شطرنج هم میشود بعد از قلع و قمع شدن همه مهرهها، وقتی فقط یک سرباز داری، با به آخر رساندن آن و تبدیلش به وزیر، بازی راکه احساس میشد در آن بازنده هستی ببری. عناصر جالب و پیشبرنده زندگی مثل انرژی ذهنی و جسمی، شجاعت، هیجان، خلاقیت، مبارزهطلبی، پیشبینی ناپذیری و... در هر دو ورزش هستند تا با دو ورزشی طرف باشیم که بیش از هر رشته دیگری هم به یکدیگر شباهت دارند، هم بهزندگی و شاید برای همین اینچنین محبوب و خاص هستند.
ورزش هایی بدون مرز
اهمیت تسلط بر میانه میدان، گسترش صحیح تمام عناصر بر زمین، ضرورت بازی سازی و فضاسازی از شباهت های جالب شطرنج و فوتبال است
11 بازیکن خودی، 11 بازیکن حریف، تفکرات دو مربی و حالت های متنوع و نامحدودی که ممکن است از عملکرد تمام این عوامل رودر روی هم اتفاق بیفتد فوتبال را به یک ورزش تقریباً پیش بینی ناپذیر، به ویژه در جزئیات تبدیل می کند. شطرنج نیز همین طور است. تسلط بر استراتژی خودی، درک صحیح تاکتیکی که در آن بهتر هستی، پیش بینی دقیق از حریف و حرکاتش، تشخیص موقعیت، استفاده از غریزه و خلاقیت در هر دو ورزش وجود دارد. احتمالاتی نامحدود که ناشی از هزاران حالت هماهنگی، تعامل و تقابل است این دو ورزش را جذاب و البته به هم نزدیک می کند. پیچیدگی این دو ورزش ناشی از قوانین نیست بلکه در روش های پیاده کردن تاکتیک هاست. اگر در فوتبال 11 مغز در زمین و چند مغز کنار زمین با هم هماهنگ هستند، در شطرنج یک مغز از تمام عناصر و ابزارها استفاده می کند و همین ماجرا اهمیت کار تیمی و درک متقابل در فوتبال را بالا می برد اما عجیب نیست که بازهم بگوییم فوتبالیست ها هر چند شبیه مهره های شطرنج بی اختیار نیستند اما ابزاری در خدمت یک تصمیم واحد هستند. در ادامه به شباهت های این دو ورزش می پردازیم.
پاس کاری فوتبال و رابطه مهره ها در شطرنج|ایجاد ارتباط بین مهره ها در هر دو ورزش مهم است. پاس کاری در فوتبال و هم راستا بودن یا در یک شعاع حرکتی بودن مهره ها در شطرنج ازجنس هم هستند. در فوتبال با پاس مالکیت توپ برای تیم حفظ می شود، بازیکن با تحرک زیاد به یارخودی نزدیک می شود یا در شعاع حرکتی او قرار می گیرد تا او حق انتخاب بیشتری داشته باشد و مدافع برای پاس او گمراه شود. در شطرنج اما با این کار مهره را برای مورد هدف قرار نگرفتن حمایت می کنیم.
تسلط بر میانه میدان|فوتبال ورزشی است که یک تیم با تسلط برمیانه میدان همزمان هم می تواند از حمله حریف جلوگیری کند، هم امکان حمله برای خودش را فراهم کند. میانه میدان در فوتبال حیاتی است. در شطرنج هم با توسعه مهره ها به وسط امکان کنترل نبض بازی فراهم می شود. در این شرایط گاهی سرباز شبیه هافبک دفاعی می شود که در میانه میدان می جنگد اما گل هم نمی زند. تنها هدفش این است که جلوی بازی سازی حریف را بگیرد.
استراتژی و تاکتیک|در فوتبال یک سری وظیفه سازمانی وجود دارد، یک سری دستورالعمل ساختاری و برنامه کلی و در نهایت یک سری دستور مشخص تاکتیکی با هدفی خاص. یعنی معماری یک تیم، انسجامش در دفاع و حمله، هدف مشخص، وظیفه هر بازیکن و در نهایت ترفندهای مشخص برای رسیدن به گل مشخص هستند. در شطرنج هم استراتژی کلی وجود دارد با اهداف بلندمدت و یک سری تاکتیک با اهداف دقیق. متناسب با ضعف و قوت حریف هم هر مهره جایگاه و وظیفه مشخصی دارد در راستای هدف اصلی. فوتبال و شطرنج هر دو به خوبی ثابت کردند یک کُل چیزی بیشتر از برایند اجزاست.
محدود نکردن مُهره|تاکتیک نباید دست وپاگیر باشد و امکان بروز بهترین کیفیت را از مهره و بازیکن سلب کند. در شطرنج با گسترش مهره ها و آزاد شدن شان، امکان استفاده از قابلیت های آن ها فراهم می شود. در فوتبال هم گل زدن به عهده مهاجم نیست و دفاع کار مدافع نیست. یک مدافع بلند قامت اگر هنگام کرنر روی دروازه حریف امکان نفوذ نداشته باشد نمی تواند گل بزند و یک مهاجم هم اگر موقع کرنر روی دروازه خودی امکان برگشت نداشته باشد نمی تواند دفاع کند.
توجه به حریف|در هر دو ورزش امکان حمله از جناحین و مرکز هست اما باید به عناصر خودی و ضعف حریف توجه کرد. ایتالیایی ها در فوتبال اجازه پیشروی به حریف را می دهند تا موقع ضد حمله موقعیت ایجاد کنند. کارپوف روس در شطرنج از این روش در شطرنج استفاده می کرد.
فضاسازی برای خودی با تحرک بالا|در فوتبال تحرک بالا و بازی بدون توپ امکان این را برای بازیکن خودی فراهم می کند که مانور بهتری بدهد و گزینه بیشتری برای پاس داشته باشد. در شطرنج گسترش مهره ها باعث ایجاد فضا می شود. اسب در مرکز میدان می تواند مثل یک هافبک بازی ساز در پشت مهاجمان فوتبال خطرناک باشد و طراحی حملات را به عهده داشته باشد.
استفاده از فضا|همیشه پاس به بازیکنانی داده می شود که فضای بهتری برای پیشروی دارند. برای همین شاهد تغییر جناح بازی در فوتبال با پاس های قطری هستیم. فیل ها گاهی مشابه این حرکت را در شطرنج انجام می دهند. تغییر جناح بازی تمرکز دفاع حریف را می شکند. باعث منحرف شدن مدافع یا مهره می شود. در هر دو ورزش دفاع متمرکز روی موج اول است. برای همین است که بارسا در مقطعی با پاس های زیاد و تغییر مکرر جناح بازی امکان نفوذ به قلب دفاع حریف را پیدا می کرد اما برای چنین کاری نباید مهره های فوتبال یا شطرنج را بی دلیل در زمین خودی حبس کنیم. یک اسب در کنار زمین قابلیت زیاد ندارد؛ اما وسط زمین مدام می تواند برای حریف دردسر ایجاد کند و نظم دفاعی را برهم بزند.
کار ترکیبی |خیلی از افرادی که فوتبال را به درستی نمی شناسند تصور می کنند این ورزش فاقد فکر و طراحی است. نمونه ای از دشواری های فوتبال کار ترکیبی است. در شطرنج می توان کار ترکیبی داشت چون یک نفر همه حرکت ها را طراحی می کند. یک مهره حرکت می کند و دومی حرکت او را تکمیل می کند اما در فوتبال این کار ترکیبی نیازمند تمرین زیاد و درک دقیق در لحظه از ذهنیت و نیت بازیکن خودی است.
دفاع منطقی و منطقه ای|در فوتبال و شطرنج یک دفاع صحیح شامل پیشگیری از پیشروی حریف، توازن در دفاع از تمام جهات و دفاع منطقه ای موثر است. باز شدن به موقع برای ضد حمله و جمع شدن درست وقت دفاع. شطرنج هم از این مفاهیم اما با مختصات خودش بهره می برد. هرچند درک این شباهت ها به خاطر اصطلاحات متفاوت این دو رشته کمی مشکل است.
پرس و فشار روی حریف|در فوتبال برای جلوگیری از حمله حریف، طراحی از خط دفاع را قطع می کنند تا امکان حمله موثر را بگیرند. برای این کار مهاجم یا هافبک های جلو باید روی پای دفاع حریف یا هافبک بازی سازشان پرس داشته باشند تا فضای لازم برای طراحی را نداشته باشد اما این پرس انرژی زیادی را از مهاجم می گیرد و وقت ضد حمله که به استارت سریع نیاز دارد نمی تواند عملکرد موثری داشته باشد. برای همین در فوتبال روز دنیا پرس از جلو به یک خط عقب تر و به صورت متراکم تری تبدیل شده. در شطرنج هم جلو بردن اشتباه یک مهره می تواند یک بازیکن را چند حرکت عقب بیندازد تا حرکت را اصلاح کند. تشابه جالب این دو اتفاق از جنبه های جالب دیگر فوتبال و شطرنج است.
ترکیب خلاقیت و شجاعت|اگر یک شطرنج باز همیشه طبق روالی مشخص بازی کند دیگر به قدری قابل پیش بینی می شود که حریف می تواند پیش از بازی حرکات احتمالی او را پیش بینی و برای هرکدام یک بدل خوب داشته باشد. خلاقیت برای لحظه های حساس شطرنج مهم است. این که با بررسی همه جانبه شرایط، حرکتی زده شود که تا به حال زده نشده اما امکان موفقیت دارد و لازمه خلاقیت شجاعت است. شاید در فوتبال ایده های گواردیولا به ذهن خیلی از مربیان دیگر رسیده بود، اما یک نفر شجاعت اجرا کردن این ایده ها را دارد. هر چند گاهی مثل فینال لیگ قهرمانان 2021، این گواردیولا بود که تاوان خلاقیتش را مقابل توخل و چلسی داد.
تمرکز و کنترل احساسات|به چهره آرام بازیکنان شطرنج نگاه نکنید، آن ها هم گاهی دچار استرس و تشویش می شوند و عملکردشان خراب می شود. یک حرکت اشتباه در هر دو رشته می تواند صدها حرکت درست را خنثی و تباه کند. تمرکز، کنترل احساسات و پرهیز از حرکت انتحاری در هر دو ورزش باعث می شود فرد بهترین عملکرد را داشته باشد.
نکته مهم: برای تهیه بخش هایی از این پرونده از کتاب «فوتبال و شطرنج» اثر آدام ولز، با ترجمه دکتر رضا شجیع و دکتر نینا همتی زاده از نشر «ثالث» کمک گرفتیم. قطعاً مطالعه این پرونده شما را از خواندن کتاب بی نیاز نخواهد کرد و چنان چه به این موضوع علاقه داشتید کتاب می تواند نگاه شما را به شباهت های این دو ورزش عوض کند.
مربیانی که شطرنج باز قهار هستند!
آشنایی با چند نفر از مربیان معروف و موفق دنیای فوتبال که
شطرنجباز هم بوده یا هستند
تصمیمگیریها توسط مربیان فوتبال در لحظههای حساس برای تغییر نتیجه یک بازی، چیدن استراتژی برای موفقیت در هر بازی، بهکارگیری کارشناسیشده بازیکنان و ... ، اتفاقاتی است که یک شطرنجباز باید با مهرههای سیاه و سفیدش به آن دست یابد. در ادامه با چند مورد از مربیان سرشناس دنیای فوتبال آشنا خواهید شد که شطرنجباز بوده یا هستند.
مهرهها در اختیار پدر فوتبال هلند
«رینوس میشلز» یکی از بهترین و بزرگترین مربیان قاره اروپا بوده که تیمملی هلند را با یوهان کرایف به دیدار نهایی جامجهانی 1974 رساند. فیفا در سال 1999، میشلز را به عنوان مربی قرن فوتبال برگزید. پدر فوتبال هلند با هنرنمایی کرایف، فوتبالی زیبا، هیجانانگیز و تماشایی را به رخ قاره اروپا که خودش را با تاکتیکها و چیدمانهای پیچیده اسیر کرده بود، کشید. او البته قبل و در تمام سالهایی که مربی فوتبال بود و طبیعتا سرش بسیار شلوغ بود اما شطرنج هم بازی میکرد و آموزش میداد. او گفته بود: «برای پیشرفتهای وسیع در فوتبال باید شطرنجیها به مستطیل سبز بیایند تا این رشته ورزشی، درجا نزند.»
«انریکه ستین»، سرمربی سابق بارسا در رنکینگ فدراسیون جهانی شطرنج
نام سرمربی 63 ساله فوتبالی که سابقه مربیگری در بارسلونا(سال 2020)، بتیس اسپانیا و ... را دارد، در رنکینگ فدراسیون جهانی شطرنج هم دیده میشود. او در حالی روی نیمکت مینشیند که یک شطرنجباز است. ستین که متولد شهر سانتاندر بوده سابقه بازی در تیم راسینگ سانتاندر، اتلتیکو مادرید و لوانته را در کارنامه دارد، در رنکینگ فدراسیون جهانی شطرنج، 2055 واحد ریتینگ را به خود اختصاص داده و در رده 54710 فیده قرار گرفته است. وی در بین شطرنجبازان اسپانیایی هم جایگاه 2541 را در اختیار دارد و در بین شطرنجبازان اروپایی در رده 40450 ایستاده است.
مهاجم نروژی، مربی برترین شطرنجباز جهان
سیمن اگدشتین، مربی و پرورش دهنده مگنوس کارلسن ابراستاد بزرگ و نابغه شطرنج دنیاست. کارلسن هم اکنون با درجه بین المللی 2849، برترین شطرنج باز جهان است. اگدشتین از سال 1980 در حالی که با عضویت در یکی از تیم های مطرح لیگ برتری نروژ، دایم در تمرینات سخت و طاقت فرسای فوتبال به سر می برد به طرز مرموز و عجیبی در شطرنج هم به موفقیت های خیره کننده ای دست می یافت. او در سال 1984 در جریان دیدار حساس فوتبال نروژ و ایتالیا، مهاجم تیم ملی کشورش بود.
قربان بردیف، مربی جدید تراکتور، یک شطرنج باز
«بردیف» که یکی از سرشناسترین مربیهای لیگ روسیه محسوب میشود و در باشگاههای روبینکازان و روستوف، روی نیمکت نشسته، فصل آینده در تبریز فعالیت خواهد کرد. درباره این مربی گفته میشود که یکی از سرگرمیهای اصلیاش، بازی شطرنج است و تصاویری از بازیهای او با مدیر باشگاه روبینکازان در شبکههای اجتماعی روسیه پربازدید شده است. مدیر این باشگاه درباره او گفته: «تاکتیک او در شطرنج، شبیه فوتبال بود و همیشه دوست داشت با مهرههای سیاه بازی کند شاید چون دوست دارد که اول بهخوبی دفاع کند و سپس حریف را مقهور دیدگاهها و دانش خودش کند.»
مدیونبودن «بنیتز» تاریخساز به شطرنج
«رافا بنیتز»، تنها مربی تاریخ فوتبال است که موفق به فتح هر چهار جام لیگ قهرمانان اروپا، لیگ اروپا، سوپرجام اروپا و جام باشگاههای جهان شده است. این سرمربی نامآشنا در جهان، سابقه هدایت تیمهای والنسیا، لیورپول، اینتر میلان، چلسی، ناپولی و رئالمادرید را در کارنامه دارد. پدر او درباره کودکیاش گفته: «او همیشه برای برنده شدن رقابت میکرد و در آوردن مرتب مدال به خانه از بچگی خیلی خوب بود. در تمام اوقاتفراغتش، بازی شطرنج را انجام میداد که در آن زمان یک بازی بسیار محبوب بر اساس استراتژی نظامی بود. خودش بارها به من گفته که همان بازی ها بر ذهنش برای گرفتن تصمیمهای مهم تاثیرات زیادی گذاشته است.»