پرونده
تعداد بازدید : 545
حال و هوایی معنوی درهندســهای ملکوتی
نگاهی به جنبههای هنری و معماری حرم امامرضا(ع) به همراه عکسهای اختصاصی از این بارگاه ملکوتی
نویسنده : مهسا فارسی| خبرنگار
هر وقت از حرم امامرضا(ع) صحبت میکنیم، قبل از هرچیز تصویر گنبد بزرگ و گلدستههای طلاییاش در ذهنمان تداعی میشود. همینطور بزرگی و بلندی سقفها، انعکاس زیبای نورها در شب، همهمه آدمها و زمزمههای دور و نزدیکِ راز و نیازشان یا صدای بلند و با شکوه نقّارهها برایمان مجسم میشود. اما تا حالا چقدر به جزئیات به کاررفته در ساختمان آن نگاه کردهایم؟ چقدر روی نقش و نگارها و زیباییهای گوناگونی که در جای جای حرم به چشممان خورده است، دقیق شدهایم؟ راستش را بخواهید با توجه به شرایط چندماه گذشته و جدا از محدودیتهای اجتماعی و تجربههای تلخی که از سوی ویروس کرونا بر همه مراکز جمعی وارد شد، اتفاقِ دیگری نیز به خودی خود رقم خورد که توجه عکاسان به حرم و چنین فضایی بیشتر از پیش جلب شود تا بتوانند در خلوت، جزئیات و زوایایی از معماری حرم را ثبت و عکاسی کنند و چیزهایی را ببینند که قبل از این ماجرا، کمتر به چشم میخورد. از این رو تصمیم گرفتیم در پرونده امروز و به مناسبت ولادت حضرترضا(ع) نگاهی متمرکز بر شکل و شمایل بارگاه ایشان داشته باشیم. به همین دلیل گفت و گویی را با دکتر میثم جلالی، باستان شناس و پژوهشگر بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی ترتیب دادیم تا سوالاتی را در این باره از ایشان بپرسیم که در ادامه میخوانید. همچنین با انتشار چند عکس از تجربیات منحصر به فرد عکاسان که در این صفحه میبینید، حسابی در هندسه زیبا، بزرگ و ملکوتیِ حرمِ حضرت رضا(ع) غوطهور خواهیم شد تا شاخصههای معماریاش را قدری بیشتر و بهتر بشناسیم. در خور ذکر است که تمام عکسهای گرفته شده از حرم که در این صفحه چاپ شده، متعلق به «محمد مهدی ثقفینیا» بوده که در ایام همهگیر شدن ویروس کرونا با کسب مجوزهای لازم برای ثبت و انتشار چنین عکسهایی، توانسته فرصتی بیابد و از زوایای مختلف حرم امام رضا(ع) در نبود مردم و زائران عکاسی کند.
چه بگویم از این همه نقش و نگار بیمثال؟
باستانشناس، پژوهشگر و مولف کتاب «تزیینات معماری بارگاه حضرترضا(ع)» به سوالهایی درباره دیدنیترینها و ویژهترین هنرهای به کار رفته در حرم پاسخ میدهد
از شکوه در و دیوار بگوییم یا از صحن و رواقها؟ از ظرافت آینهکاریها بگوییم یا از دقت عمل به کار رفته در خاتمکاریها... در این بخش گفتوگوی ما را با دکتر میثم جلالی میخوانید؛ دانش آموخته دکترای رشته باستانشناسی و پژوهشگر بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی. دکتر جلالی مولف کتاب «تزیینات معماری بارگاه حضرت رضا(ع)» هستند و با حوصله و شکیبایی به سوالات ما پاسخ دادند.
چطور شد که کتاب «تزیینات معماری بارگاه حضرت رضا(ع)» را تألیف کردید و این کتاب چه ویژگیهایی دارد؟
فکر اجرای طرحی با این عنوان برمیگردد به دورهای که من کارشناس تزیینات وابسته به معماری موزه آستان قدس رضوی بودم. در آن دوره از یک سو وظایف شغلیام ایجاب میکرد که با فضای معماری حرم امام رضا(ع) و تزیینات وابسته به آن مأنوستر باشم و از سوی دیگر به واسطه مراجعانی که داشتم، متوجه کمبود و خلأهای موجود در حوزه پژوهشهای مرتبط با معماری و تزیینات معماری حرم امام رضا(ع) شدم. البته دلایل دیگری هم داشت، نظیر رشته تحصیلی مرتبط، پیشینه پژوهشی قبلی که در این خصوص داشتم، سالها تدریس و همکاری با گروه معماری دانشگاه آزاد و مسائلی از این دست که موجب شد به فکر پیشنهاد و در نهایت اجرای این طرح بیفتم. این را هم بگویم که بارزترین ویژگی این کتاب، آن است که تقریبا تمام تزیینات معماری حرم امام رضا(ع) درآن مورد توجه قرار گرفته است، کاری که پیش از این انجام نشده بود. البته هستند معدود کتابهایی که به معماری و تزیینات معماری حرم امام رضا(ع) پرداختهاند، اما هیچکدام به جامعیت این کتاب نیستند. همکاری محققان ممتاز در حوزه هنر و معماری اسلامی و حرم رضوی، انجام یک کار علمی و نگاه تخصصی به موضوع، استفاده از عکسهای با کیفیت و جدید یا کمتر دیده شده، روان بودن مطالب و ویراستاری قابل قبول، کیفیت چاپ عالی و قیمت پایین از دیگر ویژگیهای این کتاب به شمار میآید.
از آنجا که بارگاه امام رضا(ع) از بزرگترین زیارتگاههای جهان به شمار میرود، از جایگاه معماری حرم در جهان برایمان بگویید.
مجموعه حرم امام رضا(ع)، به واسطه آنکه یکی از بزرگترین زیارتگاههای شیعیان محسوب میشود، بسیاری از مردمان جهان به ویژه مسلمانان، این مجموعه را میشناسند. در قرون گذشته نیز جهانگردان بسیاری به ویژه اروپاییان تلاش کردهاند تا خود را به مشهد برسانند و از نزدیک با حرم امام رضا(ع) آشنا شوند. من دوستان اروپایی دارم که هر از گاهی تور به ایران و مشهد میآورند. از جمله اماکنی که حتما جایی در بازدیدها و برنامههای آنها خواهد داشت، حرم امام رضا(ع) است که معمولا من نیز آنها را همراهی میکنم. در این بازدیدها متوجه شدم با چه شگفتی و اشتیاقی به تماشای هنر و معماری حرم امام رضا(ع) مینشینند. همچنین برای بسیاری از محققان دنیا به ویژه پژوهشگرانی که در حوزه هنر و معماری اسلامی کار میکنند، حرم امام رضا(ع) و بنایی همانند مسجد گوهرشاد، مجموعهای شناخته شده و مطرح به شمار میرود و در منابع متعدد به فراخور نیاز به اجزای معماری حرم مطهر اشاره شده است. امروزه حرم امامرضا(ع) یکی از قدیمیترین و وسیعترین مجموعههای مذهبی فعال جهان محسوب میشود، به طوری که قدمت هسته مرکزی آن، بنا بر آنچه در متون آمده یا برخی از کارشناسان ادعا میکنند حتی به قبل از اسلام میرسد.
این بار که به حرم مشرف شدیم، به چه قسمتهایی بیشتر توجه کنیم تا زیباییهای معماریاش را بهتر درک کنیم و بهره ببریم؟
جای جای حرم به لحاظ معماری و هنری حرف برای گفتن دارد. من همیشه به دانشجویانم تاکید میکنم که هنگام بازدید از یک مکان فرهنگی یا تاریخی با چشمانی باز و نگاهی پرسشگرانه این کار را انجام دهند. خوب است پیش از بازدید از حرم امام رضا(ع) با مراجعه به اینترنت و سایتهای معتبر یا مقالات و کتابهایی که در این خصوص نوشته شده، از سیر تاریخی و معماری حرم مطهر اطلاعاتی کسب کنیم. به عنوان مثال به دنبال پاسخ به این پرسشها باشیم که «گنبد یا ایوانهای طلا در چه دورهای ساخته شده یا به شکل فعلی در آمدهاند؟ فلسفه نقارهزنی چه بوده و از چه دورهای شروع شده است؟ فرق کاشیکاری صحن مسجد گوهرشاد با صحن انقلاب و صحن آزادی در چیست؟ نام کدام حکمرانان بانیان ، معماران، هنرمندان روی کتیبهها و در کنار کاشیها و حجاریها دیده میشود؟ کتیبههای حرم مطهر با چه نوع خطوطی نوشته شدهاند و مضامین آنها چیست؟ چرا امروزه بیشتر رواقهای حرم امام رضا(ع) با تزیینات آینهکاری پوشیده شدهاند و مفهوم نقوش شکل گرفته با این آینهها چیست؟» و دهها و صدها سوال دیگر. قابهای کاشیکاری صحن آزادی، مقرنسهای نقاشیشده و منبر منبتکاری ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد، اتاق نقاشی مدرسه میرزا جعفر و گچبریهای سقف گنجینه قرآن، تنها چند نمونه از صدها نمونه معماری و هنری موجود در حرم مطهر است که ما میتوانیم با کمی دقت و مطالعه متوجه آنها بشویم و از اوقات زیارت خود لذت و بهره بیشتری ببریم.
درباره ویژگیهای منحصر به فرد هنرهای منبتکاری، آینهکاری، کاشیکاری، تذهیب و خاتمکاری، ضریحسازی و... در حرم توضیح بدهید. چرا این تزیینات منحصر به فرد هستند؟ چه کسانی از کجاهای ایران این حرفهها را داشتند و انجام دادند؟
از دیرباز حکومتها، فرمانروایان و صاحب منصبان مهمترین حامیان احداث شهرها و بناهای فاخر و یکی از ارکان مهم رشد و شکوفایی هنرها بودهاند. البته باید در نظر داشت که بر عکس این هم رخ داده است. درباره بارگاه رضوی نیز این موضوع صدق میکند. به هر حال با چنین حامیان مهمی این امکان فراهم شده تا در طول قرنها هنرمندان بسیاری که اغلب آنها نیز جزو بهترینهای زمان خود بودهاند از اقصی نقاط ایران و حتی دیگر نقاط جهان به مشهد بیایند و در این مجموعه کمنظیر به خلق اثر بپردازند. یا آنکه همین رونق شهر مشهد به واسطه وجود بارگاه رضوی در این شهر باعث توجه دوچندان هنرمندان و معماران به این شهر شده و آنها را به سمت مشهد گسیل داشته است. در برخی شاخههای هنری نظیر فرشبافی، صنایع دستی و منبتکاری نیز برخی از هنرمندان و بزرگان، بنا به دلایل متعدد از جمله ارادت به بارگاه امام رضا(ع) اثر خود را به این مجموعه اهدا کردهاند. این ویژگیها سبب شده تا در طول قرون متمادی مجموعهای بینظیر و منحصر به فرد از آثار معماری و هنری، نظیر مجموعهای از درها و پنجرههای چوبی منبتکاری و خاتمکاری شده، درهای طلا و نقره میناکاری و قلمزنی شده، کاشیهای نفیس زرینفام خاندان ابی طاهر، انواع کتیبهها از جنس طلا و کاشی و سنگ به خط خوشنویسان برجستهای نظیر بایسنقر میرزا، علیرضا عباسی، محمدرضا امامی و عنایت ا... بن حسین، آثار نقاشی و تذهیب به قلم محمدحسن رضوان، ساخت مسجد گوهرشاد توسط استاد قوامالدین شیرازی یا آثار معماری حاج شکرا... خوشدست معمار زبردست، آثار گچبری حاج حسین مطیفیفرد هنرمند برجسته اصفهانی، آثار آینهکاری استاد سیدمیرزا عسگری، حاج قاسم ملکی، حاج محمود جلالیان و حاج محمد علی کوزهگر، آثار طلاکاری استاد زرگر و آثار مقرنسکاری استاد شمسینژاد و اشعار به جا مانده از محمد کاظم صبوری، قاسم رسا و سرخوش و بسیاری آثار دیگر، شکل بگیرد.
دیدنیترینها و ویژهترین هنرهای به کار رفته در حرم بیشتر در کدام قسمتهاست؟ کدام رواقها، صحنها و...
اگر بخواهم به صورت فهرستوار بیان کنم، روضه منوره متعلق به قرون نخستین اسلامی، مسجد گوهرشاد، مدرسههای دو در و پریزاد و رواقهای دارالحفاظ و دارالسیاده متعلق به دوره تیموری، صحن انقلاب، گنبد ا... وردیخان، توحیدخانه و رواق حاتمخانی متعلق به دوره صفوی، صحن آزادی و رواقهای دارالسعاده و دارالضیافه متعلق به دوره قاجار، فضاها و نماهای باقی مانده از صحن موزه، رواق دارالذکر، آرامگاه شیخ بهایی و ساختمان گنجینه قرآن متعلق به دوره پهلوی، صحن جمهوریاسلامی، رواقهای دارالولایه و دارالاجابه و برخی قسمتهای ساختمان کتابخانه مرکزی متعلق به دوره جمهوری اسلامی جزو شاخصترین قسمتهای حرم امام رضا(ع) به لحاظ معماری و تزیینات وابسته به آن محسوب میشوند. اما این به آن معنا نیست که دیگر قسمتها فاقد ویژگیهای معماری و هنری هستند.
باستانیترین نقطه حرم به لحاظ هنر ی، کدام قسمت است؟
قدیمترین نقطه حرم، گنبدخانه مطهر است. اتفاقا کاشیهای زرینفامی که در کنارههای دیوارهای اطراف بقعه مطهر نصب است به همراه بقعه، قدیمترین اثر معماری است که هم اکنون در شهر مشهد به یادگار مانده است. این کاشیهای نفیس، بنا به نظر برخی از کارشناسان نظیر استاد عبدا... قوچانی از اواخر دوره سلجوقی تا دوره ایلخانی را در بر میگیرد و قسمت عمدهای از آنها توسط خاندان ابی طاهر کاشانی ساخته شدهاند.
عکسها از محمد مهدی ثقفینیا