رمضان، بهار قرآن است و قرآن هم، بهار دل ها. در منابع اسلامی، آن چه از اهمیت و اولویت اساسی و ویژه ای برخوردار بوده و نقش مقدماتی برای بهره مندی از قرآن دارد، تعلیم و تعلم یا یاددهی و یادگیری آن است. یاددهی و یادگیری قرآن، پاداش بزرگی دارد و در اهمیت آن از دیدگاه قرآن همین بس که خداوند از خود به عنوان «معلم قرآن» یاد میکند: «الرَّحْمَنُ *عَلَّمَ الْقُرْآنَ ؛ خداوند رحمان، قرآن را تعلیم فرمود.» در سنت و سیره معصومین(ع) هم درباره قرآن و تعلیم و تعلم آن توصیهها، تأکیدها و تشویقهای بسیار شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «بهترین شما کسی است که قرآن را یاد بگیرد و به دیگران بیاموزد.» حضرت علی(ع) نیز می فرمایند: «قرآن را بیاموزید که بهترین گفتار است و تامل کنید در آن که بهار دل هاست و شفاعت بجویید به نورش که او شفادهنده سینههاست و آن را نیکو تلاوت کنید، زیرا بهترین و مفیدترین داستان هاست.» ما چقدر با قرآن آشنا هستیم؟ به جز روخوانی ساده یا با صوت و لحن، چقدر به تک تک آیه هایش می اندیشیم و از معانی عمیق آن ها بهره می بریم؟ چند سوره از آن را حفظ کرده ایم، در حالی که معنی و تفسیرش را هم می دانیم؟ با همین قرآنی که همیشه در خانه داریم و در ماه رمضان سعی می کنیم بیشتر با آن مانوس باشیم، چقدر رفیقیم؟ در پرونده امروز، در آستانه از راه رسیدنِ شبهای قدر، درباره قرآن، اصطلاحات قرآنی، آداب تلاوت قرآن و روشهای صحیح فراگیری قرآن حرف می زنیم. با ما همراه باشید.
آداب تلاوت قرآن
تلاوت قرآن، آداب خاصّی دارد که بعضی از آن ها براساس آیات و روایات به این ترتیب است:
در حال طهارت و با وضو به تلاوت قرآن بپردازید.
در حالی که مسواک زده اید، قرآن را تلاوت کنید.
با صوت زیبا تلاوت کنید.
با صوت متوسّط بخوانید؛ نه با صدای آهسته باشد و نه با صدای بسیار بلند.
در حال تلاوت، با ادب و طمأنینه و رو به قبله باشید؛ چه نشسته و چه ایستاده و اگر نشسته میخوانید، تکیه نکنید.
از روی «مصحف» تلاوت کنید، که نگاه در «مصحف» و تلاوت از روی آن آثار خاصّی دارد و در روایات بر این موضوع تأکید شده است.
قبل از شروع «أعوذ با... من الشّیطان الرّجیم» بگویید و بعد «بسم ا... الرّحمن الرّحیم». سپس تلاوت را شروع کنید تا با عنایت خدای متعال از دخالتهای شیطانی در نفس خود محفوظ بمانید.
ترتیل را مراعات کنید؛ آن چنان تند نخوانید که حروف، کلمات، وقفها و فاصلهها به خوبی ادا نشود. همچنین فاصله زیاد و غیر صحیح در میان حروف و کلمات ندهید.
هنگام تلاوت قرآن، به چیز دیگری فکر نکنید و متوجه آیات قرآن باشید.
در آیات قرآن تدّبر کنید که در این صورت، از انوار، هدایتها، حقایق، معارف و دقایق و اسرار قرآن کریم، به اندازه خود بهرهمند خواهید شد.
حقّ آیات را مراعات کنید؛ به این معنا که هنگام تلاوت قرآن، وقتی از رحمت و بهشت یاد میشود، خود را از آن رحمت محروم نبینید و وقتی به آیات عذاب و آتش و سخط و غضب میرسید، بترسید و به خدای متعال پناه ببرید که از اهل عذاب و آتش نباشید. وقتی به آیات تکبیر، تعظیم، تسبیح و تحمید میرسید، به تکبیر، تعظیم، تسبیح و تحمید حقّ بپردازید. هنگامی که به آیات استغفار و طلب عفو و بخشش میرسید، استغفار کنید و طلب عفو و مغفرت نمایید.
روش صحیح فراگیری قرآن در کودکی و بزرگ سالی
احمد حاجیشریف، معاون نظارت بر چاپ و نشر قرآن کریم سازمان دارالقرآن الکریم از استادان و داوران پیش کسوت قرائت، معتقد است تا زمانی که کودک به مدرسه نرفته، زبانآموزی توسط معلمان قرآن به او درست نیست، چراکه معلمان قرآنی برای آموزش زبان به کودکان، آموزشهای خاصی را نگذراندهاند. او می گوید: «در آموزش و پرورش به ویژه در آموزش اول ابتدایی، معلمان، دورههای تخصصی را برای تدریس زبانآموزی میگذرانند. بر این اساس، شایسته است که آموزش قرآن از زمانی آغاز شود که کودک زبان را آموخته باشد؛ یعنی کلاس اول و دوم را گذرانده باشد. پیش از آن و در سالهای اول و دوم بهتر است کودک را با قرآن مانوس کنیم و برای نمونه چند سوره کوتاه قرآن را برای کودک تکرار کنیم تا ملکه ذهنش شود، به ویژه سورههایی که محور داستانی دارند تا با روایت داستان آن، کودکان به سمت قرآن جذب شوند. سپس از زمانی که کودک الفبا را یاد گرفت آموزش قرآن را شروع کنیم.» به نظر حاجیشریف در زمینه حفظ، باز به همین صورت باید عمل کرد: «دورههای آموزشی حفظ یک ساله که کار کارشناسی دقیق روی آن صورت نگرفته، پاسخگو نیست، شخصا شاگردانی داشتم که این دورههای حفظ یک ساله را گذراندهاند ولی بیشترشان آن را کنار گذاشتند. باید توجه داشت در فرایند حفظ، مرور محفوظات اهمیت شایانی دارد.»
از سوی دیگر، حاجیشریف معتقد است که صِرف حفظ نیز مناسب نیست، بلکه حفظ باید با مفهوم باشد: «اگر بنا بر صرف حفظ باشد، خیلی از کشورها میلیونها حافظ قرآن دارند، ولی وضع عمومی و اجتماعی آن ها مناسب نیست. باید پرسید هدف ما از حفظ قرآن چیست؟ بنابراین اگر حفظ همراه با ترجمه و تفسیر یا به عبارت دیگر با مفاهیم آن باشد، در اولویت است.» اما شاید برای بسیاری از ما پیش آمده است که به هر دلیل در دوران کودکی و نوجوانی کمتر به حفظ قرآن توجه نشان دادهایم و حالا این سوال پیش میآید که بزرگ سالان چگونه میتوانند آموزش قرآن را آغاز کنند؟ حاجی شریف بهترین راهحل برای قرآن آموزی بزرگ سالان را شرکت در جلسات قرآن بیان میکند و می گوید: «شرکت در این جلسات و قرائت قرآن به صورتی که استاد، اشتباهات شما و دیگران را تصحیح میکند و مرور دایم آن، بر خواندن قرآن به صورت انفرادی و در خلوت برتری دارد.»
آشنایی با نرمافزارهای قرآنی
تعداد نرم افزارهای قرآنی چه برای رایانه و چه برای تلفن همراه، بسیار زیاد است. در این جا چند نمونه از آن ها را به اختصار معرفی می کنیم:
الرحمن نسخه 3 (رایانه)| محصولی از نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها که شامل ترتیل کامل قرآن با صدای استاد منشاوی و پرهیزگار و تحقیق کامل قرآن با صدای استاد عبدالباسط، همراه با نمایش متن و ترجمه با امکان قرائت آیات تا 10 بار، متن کامل تفسیر نمونه و المیزان، ترجمه گویای قرآن به زبان انگلیسی همراه با نمایش همزمان ترجمه متن قرآن به دو زبان فارسی و انگلیسی، برگزاری آزمون تستی در 2 سطح، 41 قطعه تلاوت مجلسی از استادان مشهور مصری همراه با متن کامل کتاب واژههای نور با امکان جستوجو و چاپ.
سروش ایمان (رایانه)| آموزش هوشمند قرائت قرآن با این نرم افزار بسیار آسان است. اولین خود آموز دو طرفه تصحیح قرائت قرآن کریم، امتیاز دهی هوشمند به قرائت کاربر، قرائت کامل قرآن کریم با صدای استاد پرهیزکار، ترجمه به بیش از 10 زبان زنده دنیا، جست وجوی پیشرفته و سریع در کل قرآن، امکان ضبط و پخش صدای کاربر برای تشخیص بهتر، برخی از ویژگی های این نرم افزار است.
قرآن 3 بعدی(Quran 3D) (رایانه) | این نرم افزار یک رحل قرآنی در محیط کاربری خود دارد که به کمکش می توان صفحات را مانند یک کتاب معمولی عوض کرد و قرآن را جلو یا عقب برد. استفاده از این نرم افزار بسیار ساده است و مطمئنا هرکس می تواند به راحتی از آن بهره ببرد. کیفیت نمایش آیات و تصاویر فوق العاده مناسب است.
قرآن صوتی حبل المتین (گوشی همراه)| با 27 صوت از قاریان برجسته، تفسیر گویای استاد محسن قرائتی، سه ترجمه گویای فارسی و یک ترجمه گویای انگلیسی، 25 ترجمه فارسی، هشت ترجمه خارجی به شش زبان زنده دنیا، هفت تفسیر، امکان استفاده از متن قرآن به صورت قلم هوشمند قرآنی، پخش تفسیر گویا به صورت آیه به آیه، امکان شرکت در ختم گروهی قرآن و...
قرآن مبین (گوشی همراه)| شامل متن قرآن به همراه ترجمه فارسی و ترجمه تفسیر روایی البرهان. برخی از امکانات این نرم افزار عبارت است از: نمایش تفسیر به صورت کاملا رنگی، امکان جست وجو، امکان نشانه گذاری متعدد، نمایش میزان قرائت شده و باقی مانده از جزء، امکان فعال یا غیرفعال کردن ترجمه همزمان با نمایش متن قرآن.
یادی از معروف ترین تفسیرهای قرآن
المیزان|«المیزان فی تفسیر القرآن» که به تفسیر المیزان شهرت دارد از جامعترین و مفصلترین تفاسیر شیعی قرآن به زبان عربی است که در قرن چهاردهم هجری به قلم علامه سید محمدحسین طباطبایی نگاشته شدهاست. اساس کار این تفسیر، بر قاعده «تفسیر قرآن به قرآن» است. بدین معنا که معیار اول برای تفسیر قرآن، خود قرآن است.
نمونه| از تفاسیر شیعی قرآن به زبان فارسی، تالیف آیتا... ناصر مکارم شیرازی و گروه نویسندگان است. این تفسیر در ۲۷ جلد در ایران منتشر شده و به تازگی به صورت کاملاً علمی و جدید با پرداختن به جزئی ترین موضوعات درحال نوشتن است. این تفسیر به صورت ترتیبی و از ابتدای قرآن تنظیم و به زبان ساده و قابل استفاده برای عموم نوشته شده و شامل همه آیات قرآن کریم است.
نور| تالیف محسن قرائتی به زبان فارسی است که در ویرایش نهایی در ۱۰ جلد منتشر شد. این تفسیر به زبان ساده و روان و قابل استفاده برای عموم نگاشته شده و شامل همه آیات قرآن کریم بوده و مهمترین ویژگی آن، پیامهای کوتاه و کاربردی است که راه گشای زندگی و قابل ترجمه به زبانهای زنده دنیاست.
تسنیم| از تفاسیر شیعی قرآن به زبان فارسی، تألیف آیتا... عبدا... جوادی آملی است که در شمار «تفاسیر قرآن به قرآن» جای دارد. روش مؤلف، ذکر آیه یا آیات مد نظر و بررسی آن ها طی چهار مرحله گزیده تفسیر، تفسیر آیه، لطایف و اشارات و بحث روایی است.
تبیان| کتاب «التبیان الجامع لعلوم القرآن» یا «التبیان فی تفسیرالقرآن» تفسیری از قرآن، تالیف شیخ طوسی به زبان عربی و در ۱۰ جلد است که در قرن پنجم هجری قمری تدوین شدهاست. تفسیر تبیان، نخستین تفسیر جامع شیعی است که شامل تمام مباحث و علوم قرآنی است. این تفسیر یکی از اصیلترین و جامعترین تفاسیر بهشمار میآید که منبع و ماخذ اصلی بسیاری از تفاسیر شیعه است.
مروری بر اصطلاحات قرآنی
قرائت| همان تلاوت و خواندن قرآن کریم است. یعنی هرگاه تلاوت قرآن به گونهای باشد که از نص وحی الهی حکایت کند و برحسب اجتهاد یکی از قراء معروف، برپایه و اصولی که در علم قرائت شرط شده است استوار باشد، قرائت قرآن تحقق یافته است.
ترتیل| امام صادق(ع) در تعریف ترتیل و تفسیر آیه «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلا» فرمودند حضرت علی(ع) چنین فرموده: «واضح کن قرآن خواندنت را، نه مثل شعر به سرعت بخوان و نه مثل شن و ریگ بیابان پراکنده، به طوری که فاصله زیاد شود. ولکن قلب های سخت و با قساوت خود را با قرآن خواندن بکوبید و هرگز همّت شما رسیدن به آخر سوره نباشد [همیشه به دنبال کیفیت و اثر پذیری باشید، نه به دنبال کمیت و زیاد خوانی]»
تجوید| علم تجوید، زاییده علم قرائت بوده و عبارت است از قواعدی که از قرائات سبعه (قاریان هفت گانه)، استنباط و تدوین شده است. در علم تجوید درباره مخارج و صفات حروف و دیگر دستورهای تلاوت قرآن، بحث میشود.
اختلاف در قرائت ها| قرائت قرآن بین قاریان در مواردی اختلاف داشت تا این که ابن مجاهد از میان کلیه قرائات، هفت قرائت را برگزید. عوامل آن چند چیز است: اختلاف قرآن های اولیه، چه پیش از اقدام به یکسان کردن آن ها و چه پس از آن. نارسایی خط و نوشتههای قرآن که از هرگونه علایم مشخصه و حتی از نقطه، عاری بوده است. ابتدایی بودن خط، نزد عرب آن روز و اختلاف لهجه ها.
قراء سبعه (قاریان هفت گانه) |عبارتند از: ۱ـ نافع ۲ـ ابن کثیر ۳ـ ابوعمرو ۴ـ عاصم ۵ـ حمزه ۶ـ کسایی ۷ـ ابن عامر. چهارده روایت همان قرائتهای هفت قاری مشهور است. یعنی هر یک از قاریان هفتگانه، دو راوی داشتهاند. در بین این قرائتها، هفت قرائت مشهور است. در بین این هفت قرائت، قرائت حفص از عاصم از همه مشهورتر است و قرآنهای فعلی هم بنابر همین قرائت است.
تفسیر| دانشی است که در زمینه معانی آیات قرآن، اسباب نزول، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ و دیگر شئون آن، گفت وگو میکند.
تاویل| ارجاع و رجوع دادن آیات متشابه، به یکی از معانی که احتمال میرود. به عبارت دیگر تاویل، معلوم کردن باطن آیه است.
حروف مقطعه| در ابتدای ۲۹ سوره از سورههای قرآن، یک یا چند حرف از حروف الفبا وجود دارد که این حروف را حروف مقطعه گویند که نظرات متفاوتی در این باره از سوی قرآنپژوهان ابراز شده است.
فرق قرآن و حدیث قدسی| قرآن با همان الفاظ، معانی و ترتیب خاصش از جانب پروردگار بر پیامبر اکرم(ص) در مقام تحدی و اعجاز نازل شده و معجزه است و هیچ کس قادر به آوردن مانند آن نیست. ولی حدیث قدسی اگرچه مانند قرآن، از جانب پروردگار است، لکن در مقام تحدی و اعجاز نبوده و معجزه به شمار نمیآید. مانند این حدیث قدسی: «الصوم لی و انا اجزی به» (روزه مخصوص من است و من خود جزای آن هستم)
نزول قرآن| ترتیب زمانی نزول آیات به ترتیبی که الان در قرآن وجود دارد، نبوده است. بلکه به مقتضای حوادث و رویدادهای مختلف گاهی یک یا چند آیه و گاهی نیز یک سوره کامل بر پیامبر اکرم(ص) نازل میشد. ولی ترتیب و چینش فعلی آیات قرآن کریم به اتفاق همه مسلمانان و به دلیل روایات متعدد و اسناد محکمی که وجود دارد، به دستور پیامبر(ص) بوده است. آن جا که مفاهیم و حقایق قرآن بر قلب رسول(ص) فرود آمده، «نزول دفعی» است و آن جا که مفاهیم در قالب الفاظ عربی در مدت بعثت رسول(ص) شکل گرفته و بر آن حضرت فرود آمده، «نزول تدریجی» است.
معروف ترین قاریان
قاریان ایرانی
استاد شهریار پرهیزگار، حافظ و قاری قرآن که چهره آشنایی برای همه قرآن دوستان است به گفته استادان و قرآن پژوهان یکی از برجسته ترین قاریان ترتیل های قرآن است. همچنین استاد کریم منصوری که در تیتراژ آغازین سریال یوسف پیامبر تلاوت ایشان را می شنویم یا استاد حامد شاکرنژاد، که زمانی که در مسابقات بینالمللی عربستان رتبه اول را کسب کرد، علاوه بر جایزه مادی، یک جایزه معنوی هم دریافت کرد و آن اجازه ورود یک ساعته به داخل کعبه بود یا مرحوم محسن حاجیحسنی کارگر که در فاجعه منا در سال 1394 درگذشت. همچنین استادان دیگری چون ابوالقاسمی، امام جمعه، احمدی وفا، الاجگردی، اطهریفرد، اشرفی، ایزدی، پناهی، پورزرگری، پویا، چابکی، جولایی، حسینی، خاکی، خدامحسینی، دانش، دباغ، ربیعی، ربیعیان، رستمی، رضائیان، رضیعی، روغنی، عادلی، عباسی، عقیقی، عکسی، علیزاده، فردی، فروغی، قرهشیخلو، قصریزاده، سادات فاطمی، سبز علی، سجاوندی، سعیدیان، سلیمی، سمرقندی، سیاح گرجی، شجاع، صیاف زاده، کاشفی، کرمی، مشمول، موسوی قهار، نظریان، وارسته، هاشمی، هروی و... و دیگر استادانی که ممکن است نامشان از قلم افتاده باشد.
قاریان عرب
عبدالباسط محمد عبدالصمد
بیشک شناختهشدهترین قاری نزد ایرانیان است که جزو چهار حافظ بزرگ قرآن در مصر بهشمار میرود.
شحات محمد انور
استفاده از بعضی گوشهها و ردیفهای موسیقی ایرانی در تلاوت خود، از نکاتی است که باعث شده او در بین قاریان ایرانی محبوب باشد.
محمد صدیق منشاوی
با تسلطی کامل و سبکی خاص، تمام قرآن مجید را با قرائت ترتیل تلاوت کرده و اکنون گنجینهای از نوارهای تحقیق و ترتیل این استاد در آرشیو موجود است.
مصطفی اسماعیل
به اکبرالقراء معروف است، کلام خدا را با آهنگی بسیار لطیف و دلنشین و با الحانی منطبق با معانی و مفاهیم الهی تلاوت میکند.
محمد رفعت
ملقب به امیرالقراء، از ستارگان پر فروغ علم قرائت و از نوابغ کم نظیر تلاوت قرآن کریم در قرن حاضر است. وی حدود شش سالگی بهواسطه بیماری شدیدی، بینایی خود را از دست داد و برای همیشه از نعمت بینایی محروم شد.
راغب مصطفی غلوش
شاید شناخته شده ترین قاری مصری برای ایرانیان باشد. حرکات سر و استفاده از میکروفن، از شاخصه های قرائت وی بود. مرحوم غلوش چهار بار به ایران سفر کرد و به تلاوت قرآن پرداخت. غلوش ۴ فوریه ۲۰۱۶ در سن ۷۷ سالگی در مصر درگذشت.
منابع: ویکی فقه، پایگاه پرسمان دانشجویی و روزنامه جام جم