کدام آثار تاریخی، فرهنگی و معنویِ ایران، ثبتِ میراث جهانی یونسکو شدند؟
برخی آثار، جزو «میراث ملموس» هستند؛ مثل آثار و اماکن تاریخی یا طبیعی و برخی هم جزو «میراث ناملموس یا معنوی» مثل رسم و رسوم، هنر، آدابِ خاص و متفاوت و مفاهیمی از این دست. با هم، نگاهی داریم بر تعدادی از آثار تاریخی و معنویِ ثبتشده ایران در فهرست جهانی یونسکو.
* چغازنبیل؛ این نیایشگاه حدود ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد، توسط پادشاه بزرگ ایلام باستان و برای ستایش ایزد «اینشوشیناک»، نگهبان شهر شوش، ساخته شدهاست. چغازنبیل در ۴۵ کیلومتری جنوب «شوش» در نزدیکی منطقه باستانی «هفتتپه» واقع شده که از جاده شوش به اهواز قابل دسترسی است. این بنای بینظیر غیر از هزاران آجر پختهشده و کتیبهدار با آجرهای لعابدار، اندودهای گچی، تزیینات شیشهای و گل میخهای سفالین طراحی شدهاست.
* نوروز؛ جشن نوروز با مشارکت ۱۲ کشور به عنوان یکی از بزرگترین و کهنترین میراثهای ناملموس بشری سازمان یونسکو به ثبت رسید. ایران، هند، پاکستان، ازبکستان، قرقیزستان، ترکیه، آذربایجان، تاجیکستان، افغانستان، قزاقستان، عراق و ترکمنستان کشورهایی هستند که در پرونده ثبت جهانی نوروز مشارکت داشتند. در متن به تصویب رسیده در مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز، جشنی با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از ۳هزار سال دارد، توصیف شدهاست.
* شهر تاریخی یزد، به عنوان نخستین شهر تاریخی ایران و بیستودومین اثر تاریخی کشور، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. پس از گذشت ۹ سال از قرار گرفتن پروندهاین شهر تاریخی در فهرست میراث موقت جهانی، چند ماه قبل، در تیرماه 96 «شهر تاریخی یزد» به عنوان یکی از نخستین شهرهای خشتی دنیا، طی چهل و یکمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو، به ثبت رسید.
* بازار تبریز؛ بازار تبریز از بزرگترین و مهمترین بازارهای سرپوشیده در ایران و قاره آسیاست و با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگترین بازار سرپوشیده جهان به شمار میرود. این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله با خاک یکسان شد اما طولی نکشید که معمارانی زبردست آن را بازسازی کردند؛ درواقع بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است. این بازار با داشتن حدود ۵۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۳۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته و راستهبازار، ۱۱ باب دالان، پنج باب حمام و ۱۲ باب مدرسه، بهعنوان اصلیترین مرکز داد و ستد مردم تبریز و ایران شناخته میشدهاست.
* ردیف های موسیقی سنتی ایران؛ موسیقی سنتی ایرانی، که با نام موسیقی اصیل ایرانی، موسیقی کلاسیک ایرانی و موسیقی دستگاهی نیز شناخته میشود، شامل دستگاهها، نغمهها و آوازها، از سالها پیش از میلاد مسیح تا به امروز، سینه به سینه در متن زندگی مردم ایران جریان داشتهاست و بخشهای دلنشینتر، سادهتر و قابلفهم تر آن، امروز در دسترس است؛ بخش بزرگی از آسیای میانه، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان متأثر از این موسیقی است و هرکدام به سهم خود تأثیراتی در شکلگیری این موسیقی داشتهاند.
* شهرسوخته سیستان؛ شهر سوخته ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایهگذاری شدهاست و در ۵۶ کیلومتری زابل قرار دارد؛ البته سند یا کتیبهای که نام واقعی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و بهدلیل آتشسوزی در دو دوره زمانی بین سالهای 3200 تا 2750 قبل از میلاد «شهر سوخته» نامیده میشود. غیر از قدمت زیاد، آنچه به اهمیت این شهر میافزاید این است که شهر سوخته با توجه به شواهد بهدست آمده یکی از پیشرفتهترین شهرهای دنیا بودهاست؛ معرق کاری، آهنگری، حصیربافی، جواهرسازی، سنگتراشی، صنعت نساجی، سیستم آبرسانی و فاضلاب منظم مواردی است که سیستم شهرنشینی مدنی را در این شهر قدیمی به خوبی نشان میدهد.
* قالیشویان مشهد اردهال؛ مراسم «قالیشویان» تنها مراسم مذهبی در ایران است که به تقویم شمسی برگزار میشود. این مراسم در شهر «اردهال» کاشان در نزدیکترین جمعه به یازدهم مهرماه در سالروز شهادت «علی بن محمد باقر(ع)» برگزار میشود. نحوه برگزاری اینگونه است که جوانان شهر «فین» کاشان، یکی از قالیهای امامزاده، به عنوان فرشی که پیکر امامزاده را در آن پیچیده بودهاند، بر دوش میگیرند و آنرا به سوی چشمه میبرند. به دنبال این دسته، گروهی دیگر که هر یک چوب دستی بلندی در دست دارند، حرکت میکنند و با تکان دادن چوب دستی در هوا به نبردی نمادین با قاتل امامزاده میپردازند. قالی را کنار چشمه بر زمین میگذارند و آب چشمه را به نشانه غسل دادن امامزاده بر آن میریزند و سپس آنرا با شور و هیجان به سوی بنا باز میگردانند.
* تخت جمشید؛ مجموعه تخت جمشید، متشکل از کاخهای پادشاهان دوران هخامنشی است؛ ساخت این بنا، ۵۱۲ سال قبل از میلاد و به دستور داریوش اول، آغاز شد و پس از او خشایار شاه (پسرش) و اردشیر اول (نوهاش)، ساخت آن را ادامه دادند. اسناد موجود میگویند مراحل احداث تخت جمشید، ۱۲۰ تا ۱۵۰ سال طول کشیدهاست! این بنای حیرتانگیز که در دامنه کوه رحمت (کوه مهر) در نزدیکی شهر شیراز قرار گرفته، درواقع یک زیارتگاه مقدس ملی بودهاست، مکانی مناسب برای جشنهای نوروزی و برنامههایی برای برکت و نعمت که عظمت، شکوه، معماری، مواد و مصالح بهکاررفته و نوشتهها و تصاویر حکشده بر دیوارهای آن، باعث برتری و اهمیتش در بین تمام آثار به جایمانده از دوران حکومت هخامنشیان شدهاست.
* دانش ساخت لنج؛ دانش ساخت لنج، دانش ساخت نوعی قایق ایرانی است که توسط مردم جنوب ایران و ساکنان خلیج فارس برای سفرهای دریایی، تجارت، ماهیگیری و غواصی مروارید استفاده میشود. این نوع قایق، بهطور سنتی با استفاده از دست و چوب ساخته میشود. دریانوردان، این لنجها را با توجه به موقعیت خورشید و ماه و ستاره و با استفاده از فرمولی خاص برای محاسبه عرض و طول جغرافیایی و همچنین عمق آب و پیشبینیهای آب و هواشناسی میسازند. ساخت لنج دارای موسیقی خاصی است که توسط ملوانان و قایقرانان در حال کار کردن خوانده میشود. بندرعباس، بندرلنگه، جاسک و بندر گناوه از مهمترین جایگاههای ساخت لنج در ایران به شمار میآیند.
* میدان نقش جهان؛ این میدان در زمان حکومت شاه عباس اول و به فرمان او در محل باغ «نقش جهان»، که مربوط به دوره حکومت سلاجقه در اصفهان بوده، بنا شده است. در چهار طرف میدان، چهار عنصر معماری ارزشمند شامل مسجد تاریخی امام، مسجد شیخ لطف ا...، کاخ عالیقاپو و سر در قیصریه هم به دستور شاه ساخته شده است که هر یک در نوع خود شاهکاری بیبدیل است. این میدان در طول حیات خود کاربریهای متنوعی داشتهاست؛ کاربرد سیاسی به لحاظ استقرار کاخ سلطنتی (مراسم تشریفاتی و رژههای نظامی)؛ مذهبی به لحاظ استقرار دو مسجد؛ تجاری به لحاظ وجود دکانها و کاربرد تفریحی شامل آتشبازی، چوگانبازی، جشنها و اعیاد ملی، خیمه شببازی، نقالی و بندبازی.
دیگر میراث...؛ به غیر از اینها تخت سلیمان آذربایجان غربی، بم و چشمانداز تاریخی آن در کرمان، پاسارگاد در فارس، گنبد سلطانیه در زنجان، بیستون در کرمانشاه، مجموعه قره کلیسای آذربایجان، سازههای تاریخی آبی شوشتر، بقعه شیخ صفیالدین اردبیل، ۹ باغ ایرانی: اکبریه بیرجند، فین کاشان، شاهزاده ماهان، ارم شیراز، عباسآباد بهشهر، چهلستون اصفهان، دولتآباد یزد، پاسارگاد شیراز ، پهلوانپور یزد، گنبد قابوس در استان گلستان، مسجد جامع اصفهان، محوطه باستانی شوش، قناتهای ایران و کویر لوت مکان های ثبت شده در فهرست جهانی این سازمان است و قالی فارس، قالی کاشان، ورزش زورخانه ای، تعزیه و نقالی ایرانی هم از دیگر میراث معنویِ ایرانی ثبت شده در میراث جهانی یونسکو است. هم اکنون هم 49 اثر دیگر در فهرست پیشنهادات ایران برای ثبت جهانی است. مکان هایی از جمله: نقش رستم، نقش رجب، طاق بستان، دماوند، شهر تاریخی ماسوله، چشمانداز فرهنگی الموت، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت شده ارسباران، کوه سبلان، هگمتانه، مسجد کبود و ... .