مریم ملی-تخیل، قدرتِ عجیبی است؛ چه در فیلمهای علمی تخیلی نمود پیدا کنـد، چه در رمان و کتاب. بسیاری از علوم و فنون فعلی دنیا، با به پرواز درآمدنِ قدرت خیال پیشرفت کردهاند و ابزارهای زیادی که اکنون در خدمت راحتی و رفاه انسان ها هستند، منشأ ایده اولیهشان، تخیل بوده است. قدرت تخیل، حتی شبهای تیره و تار را برای انسانها روشن و آرامشبخش کرده است، طوری که انسانهای هزاران سال پیش وقتی برای استراحت، دور آتش مینشستند یا مجبور بودند در تاریکی شب، مسیرهای طولانی را طی کنند، با افسانهها و داستانهای تخیلی که درباره ستارههای آسمان می ساختند، شب را برای خودشان خوشایند و قابل تحمل می کردند. این تخیل بود که به آنها کمک میکرد ستارههای پراکندهای که در آسمان است را به شکل مجموعههایی ببینند و برای هر کدام قصهای خلق کنند. قصهها گاهی از افسانهها و اسطورهها شکل میگرفت و گاهی صرفا از تخیلات و این گونه بود که «اَشکال و صورتهای فلکی»، طی بازیها و قصهگوییهای شبانه که البته منجمها هم در کامل شدنش نقش داشتند، شکل گرفت. در پرونده امروز «زندگیسلام»، میخواهیم کمی حواستان را از زمین پرت کنیم تا به آسمانِ شب چشم بدوزید و با شما، نام و سرگذشت برخی از این اَشکال و اسامی جذاب را که برای جهتیابی و تعیین مسیر هم به کار میآیند، مرور کنیـم. با ما باشیــد.
صورت فلکی چیست؟
آسمان هم مثل زمین، راهها و جاده های خودش را دارد و برای این که در آن گم نشوید، نیاز است این راهها را نشانهگذاری کنید. از زمانهای دور، مردم با استفاده از خطوطی خیالی، ستارههای نزدیک به هم در آسمانِ شب را به یکدیگر متصل می کردند و به این ترتیب، اَشکال قراردادی متنوعی را که «صورت فلکی» خوانده میشوند، خلق کردند. این روزها، طبق قراردادی بین المللی، آسمانِ اطراف زمین به 88 منطقه تقسیم میشود و هر منطقه در بر گیرنده یک صورت فلکی است. طرح هر صورت فلکی، نمایانگر شیء یا جانداری است و تعدادی از آن ها به یاد شخصیت های اسطورهای نام گذاری شدهاند. از زمین، ستارگان هر صورت فلکی، مجاور یکدیگر به نظر میآیند، اما در حقیقت آن ها فاصله بسیاری از همدیگر دارند و در عین حال، در فواصل مختلفی از زمین قرار گرفته اند. با برخی از آنها آشنا میشویم:
کــژدم و اژدهــا
یک صورت فلکی، در منطقةالبروج که ستاره هایش دقیقا شکل یک عقرب را به خود گرفته اند، در آسمان دیده می شود. درخشانترین ستاره این صورت فلکی، ستاره قلب عقرب است که به انگلیسی، «رقیب مریخ» خوانده می شود. علت این رقابت، سرخ رنگی این ستاره و مریخ است. این ستاره یک ابرغول است و قطر آن حدود ۶۰۰ برابر قطر خورشید است! «اژدها» هم یک صورت فلکی دیگر است که قصهها میگویند موجودی بود که به دستِ «سنت جورج» کشته شد. مجموعه ستاره ای با طرح موجی شکل که بی شک یادآور پیچ و تاب اژدهاست. صورت فلکی اژدها در آسمان به دور قطب شمال سماوی میپیچد.
سه ستاره جذاب
از سه صورت فلکیِ جالب
مثلث تابستانی یکی از به یاد ماندنی ترین تصاویری است که می توانید در آسمان شب ببینید. تابستان ها اگر به آسمان نگاه کنید و نقشه آسمان را هم داشته باشید، با پیدا کردن سه ستاره پر نور که شکل یک مثلث را ایجاد می کنند، در واقع سه ستاره را که هر کدام متعلق به سه صورت فلکی جداگانه هستند، نظاره میکنید. صورت فلکی دجاجه یا قو، صورت فلکی شلیاق یا چنگ رومی و صورت فلکی عقاب.
خرسبزرگ و خرسکوچک
خوب میشناسیدشان. به خصوص ستاره قطبیاش را که یکی از ۵۷ ستارهای است که به عنوان مرجع، مورد استفاده هوانوردان و دریانوردان است. ستاره «جدی» یا ستاره قطبی، در دو مورد کاربرد خیلی خوبی دارد: تعیین نقطه شمال جغرافیایی، تعیین عرض جغرافیایی و قبلهیابی. هفت ستاره پرنور، نقش دب اکبر را پدید میآورند و تعدادی هم، خرس کوچک را که ستاره قطبی در انتهای صورت فلکی خرس کوچک است. بنابر افسانههای کهن یونانی، خرس نشان دهنده «کالیستو» دختر شاه آرکادیا و معشوقه «ژوپیتر» است که ژوپیتر، برای حفاظتش او را به شکل خرسی در آورد و بر آسمانها نهاد. بنابر افسانهای دیگر، حضور مجموعه ستاره خرس بزرگ، تعیین کننده گاه شمار خرسهای زمینی است؛ در نیم سالی که خرس بزرگ بر ارتفاعی کم جای دارد، همه خرسهای زمینی در غارهای خود میمانند و خود را گرم نگه میدارند و وقتی خرس بزرگ در آسمان اوج میگیرد، خرسها هم غارهایشان را ترک میکنند چون تابستان آغاز شده است. دُب به معنی خرس نر است و چون این صورت فلکی، دو شکلِ شبیه به همِ کوچک و بزرگ دارند، در عربی یکی را دُب اکبر یعنی خرسبزرگ و دیگری را دُباصغر یعنی خرسکوچک مینامند. این صورت فلکی در انگلیسی هم Great Bear خوانده میشود.
گاو خشمگین و هفتخواهران
گروهی از ستارگان به شکل ۷ ، صورت ثور یا گاو را درست میکنند. در این صورت، میتوان بینی و پوزه ثور را تجسم کرد. گاوی خشمگین با چشمی سرخ که ستاره ای با فاصله 65 سال نوری از زمین است. خوشه پروین یا هفت خواهران معروف هم در این صورت فلکی قرار دارد و شانههای ثور را تشکیل میدهد. صورت فلکی ثور به خاطر این خوشه زیبا، جلوه خاصی دارد. برای دیدنش هم هیچ ابزاری لازم نیست. کافی است حدود صورت فلکی ثور را پیدا کنید و اطرافش را خوب ببینید؛ باید دنبال یک لکه محو باشید که چند ستاره کوچک دارد. صورت فلکی ثور را در بیشتر ماهها می توان مشاهده کرد اما بهترین موقعیت و بیشترین مدت شبانه برای مشاهده آن، آذرماه است. براساس افسانهها، خوشه پروین، هفت خواهرِ نیرومند بودند که جبار شکارچی به دنبالشان بود و برای نجات از دست وی، به صورت هفت کبوتر درآمدند!
قیفاووس و ذاتالکرسی
صورت فلکی قیفاووس، شبیه خانه هایی است که در بچگی می کشیدیم. این صورت فلکی ستاره های نسبتا کم فروغی دارد. اما یافتنش در آسمان شیرین است چرا که آدم را به یاد خانه هایی می اندازد که در کودکی می کشیدیم. دقیقا همان سقف مثلثی شکل و بدنه مربعی که در نقاشی بچه هاست. افسانه ها می گویند قیقاووس، شوهر ذاتالکرسی است. ذات الکرسی یک صورت فلکی مشهور در نیمکره شمالی آسمان است و مجموعه ای از ستارگان درخشان و زیبا به شکل W یا M است که در بخش روشن راه شیری جا دارد. ذات الکرسی و قیفاووس که زن و شوهر خوانده می شوند هر دو والدین شاهزاده آندرومدا، از دیگر صورت های فلکیِ مشهور که اتفاقا توسط یک ایرانی، کشف و شناخته شده، محسوب می شوند.
جــوزا یا دو برادر
صورت فلکی دوپیکر که با نام عربی جوزا هم خوانده میشود، یکی از صورتهای فلکی منطقة البروج است. دو پیکر، دو برادر، دو رفیق شفیق که همیشه دستشان در دست هم است و در کنار هم، آسمان شب های زمستان را زیبا می کنند. افسانه ها می گویند «پولوکس» فناناپذیر بود، زیرا او پسر پدر خدایان یعنی «زئوس» بود ولی برادرش «کاستور»، بر عکس او از نوع بشر بود و جزو فناپذیران به شمار می آمد. هر دو برادر، قهرمانان بزرگی بودند و هیچ گاه از یکدیگر جدا نمی شدند. هنگامی که کاستور در نبردی به قتل رسید، جدایی از برادر برای پولوکس غیرقابل تحمل بود. به همین خاطر پولوکس از پدرش خواهش کرد که اجازه دهد او هم بمیرد، تا بتواند به برادر فناپذیرش بپیوندد. اما زئوس به پاس وفاداری دو برادر به یکدیگر، آن ها را به ستارگانی نورانی در آسمان تبدیل کرد. از آن زمان آن ها به شکل صورت فلکی دو پیکر در آسمان زمستان می درخشند و آدمیان را به عشق، برادری، رفاقت و دوستی دعوت می کنند.
چطور از نقشه آسمان استفاده کنیم؟
آسمان مانند ساعت و تقویم است و با تغییر ساعت در شب و فصل در سال، تغییر پیدا می کند. به همین دلیل تمام نقشه های آسمان شب، این قابلیت را دارد تا شما بتوانید بر اساس تاریخ و ساعتی که مدنظر دارید، آسمان را بشناسید. نقشه یا گردونه آسمان وسیله ای است که هم در فروشگاههای اینترنتی پیدا می شود و هم در فروشگاه هایی که محصولات فرهنگی و علمی دارند. معمولاً ساعت رصد در کناره صفحه بیرونی گردونه نوشته شده و تاریخ رصد در حاشیه صفحه درونی مشخص شده است. بعد از این که یک نقشه برای خودتان دست و پا کردید، حالا وقتش است تا در آسمان شب سیر و سفر کنید. به هر روشی که برای خودتان راحت تر است، جهت های جغرافیایی محلی را که ایستاده اید، پیدا کنید. مثلا از روی جهت طلوع و غروب خورشید یا از روی جهت قبله، بقیه جهت ها را مشخص کنید. حالا باید نقشه یا گردونه را طوری دست تان بگیرید که جهت های آن، منطبق بر جهت های اطراف شما باشد؛ یعنی شمال نقشه به سمت شمال جغرافیایی باشد. سعی کنید پرنورترین ستاره هایی را که می بینید، در نقشه پیدا کنید و با ستاره های آسمان مطابقت دهید و ساده ترین صورت های فلکی که در نقشه می بینید مثل ذات الکرسی و یا دب اکبر را پیدا کنید. بعد از آن هم بقیه صورت های فلکی نزدیک این دو را با کمی تمرین خواهید یافت. اگر چندبار و در چند شب متوالی این کار را انجام دهید و طعم شیرین مشاهده صورت های فلکی را بچشید، تقریبا هیچ وقت، شکل صورت های فلکی از ذهن تان پاک نمی شود.
شکارچی و نفرت دیرینهاش از عقرب
صورت فلکی شکارچی، در عربی: جبّار و در انگلیسی: Orion یک صورت فلکی است که نیمی از آن در آسمان نیمکره جنوبی و نیم دیگر آن از نیمکره شمالی زمین قابل دیدن است. این صورت فلکی شاید شناختهشدهترین و زیباترین صورت فلکی در آسمان باشد. هیچ یک از صورتهای فلکی دیگر تا این حد شباهت به نامش ندارد. جبار، شامل ستارگان درخشان بسیار است و از اواخر پاییز تا اواخر زمستان و از صبحگاه اوایل شهریور تا شب های اوایل اردیبهشت در آسمان شب دیده می شود. پیدا کردن شکل شکارچی در آسمان، هم به شدت ساده است و هم به غایت لذت بخش. کافی است سه ستاره پرنور نزدیک به هم را که انگار در یک خط قرار گرفته اند، پیدا کنید. به همین سادگی شما کمربند جبار را می بینید و اگر با تلسکوپ یا دوربین نجومی به این ناحیه نگاه کنید، سحابی معروف و خوش رنگ جبار را خواهید دید که رنگ و طرحش آدم را مسحور می کند. بعد از آن که شکل کلی صورت فلکی جبار را در آسمان پیدا کردید، حتما ستاره زردرنگ پرنوری توجه تان را جلب می کند که به «ابط الجوزا» معروف است؛ یک ستاره پیر و پا به سن گذاشته. از طرفی ستاره پرنور دیگری در پای جبار قرار دارد که چندین برابر بزرگ تر از خورشید ما و بسیار جوان و پر نور است و به آن «رجل الجبار» گفته می شود؛ این ستاره هفتمین ستاره پر نور آسمان شب است. افسانه ها می گویند جبار، شکارچی آسمان در حال فرار از صورت فلکی عقرب است. بر اساس افسانهای یونانی، عقرب جبار را نیش زد و به قتل رساند؛ از آن زمان جبار که به شکل صورتی فلکی به آسمان انتقال یافته است، از تمام عقرب ها چنان نفرت دارد که به محض طلوع صورت فلکی عقرب در شرق، بلافاصله در افق غربی آسمان ناپدید می شود.
چطور صورت های فلکی را با کمک دستهایمان پیدا کنیم؟
برای راحت پیدا کردن هر صورت فلکی در آسمان، در علم نجوم روشی وجود دارد. در این روش با استفاده از دست خودتان و درجه بندیهایی که قراردادی است، میشود فاصله ظاهری بین ستارهها را پیدا کرد و امکان خطا در پیدا کردن ستارههای یک صورت فلکی را کم کرد. اندازهگیری زوایای کوچک در آسمان اهمیت زیادی دارد. برای استفاده از این روش باید به کمک درجهبندی که در عکسها نشان داده شده، صورت فلکی دب اکبر را پیدا کنید و بعد تمام صورتهای فلکی اطراف آن که دور قطبی هستند، پیدا میشوند. حتی یافتن صورتابستانی هم با همین درجهبندیها آسان میشود. در این روش انگشت شما با هم، یک زاویه مشخص را نشان میدهد. برای نمونه وقتی دستتان را به صورت کشیده به سمت آسمان نگه دارید و همه انگشتانتان غیر از انگشت کوچک را ببندید، اندازه یک درجه را میتوانید پیدا کنید، یعنی انگشت کوچکتان یک درجه را نشان میدهد. با این روش قطر ماه کامل، حدود نیم درجه میشود. با همین روش فاصله بین هر ستاره را در صورت فلکیاش با بقیه ستارهها پیدا و آنها را شناسایی کنید.